Λάζαρος Τριάρχου: Ντοκουμέντα Βιοφιλοσοφίας. Αθήνα: Αρσενίδη, 2017, 368 σελίδες, 22 ευρώ.
Κρίνει η Μαρία Ασβέστη (Πανεπιστήμιο Πατρών)
Το βιβλίο Ντοκουμέντα Βιοφιλοσοφίας είναι μια ανθολόγηση 25 επιστημονικών δοκιμίων με στόχο την γνωστοποίηση διαφόρων απόψεων σε ζητήματα που αφορούν το ευρύ κοινό. Η θεματολογία των κειμένων αυτών αφορά θέματα που κατά παράδοση ανήκουν στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ωστόσο, χαρακτηριστική είναι η επιλογή δοκιμίων που ανήκουν σε επιστήμονες των θετικών επιστημών. Το βιβλίο εκδόθηκε αρκετά πρόσφατα, αλλά συγκεντρώνει επιστημονικά έργα του προηγούμενου αιώνα. Αυτό θα όριζε την αξιοπιστία τους ως αμφίβολη, όμως οι θεματικές που αναλύονται αφορούν διαχρονικά ζητήματα τα οποία ο αναγνώστης θα παρατηρήσει ότι δεν αλλάζουν στο πέρας του χρόνου και έτσι η χρήση των κειμένων είναι έγκαιρη και έγκυρη.
Ο επιμελητής χρησιμοποιεί κείμενα που δεν βρίσκονται στην πρωτότυπή τους γλώσσα. Το βιβλίο είναι μεταφρασμένο σχεδόν εξ ολοκλήρου από τον επιμελητή του. Η μετάφραση είναι άριστη και τα κείμενα είναι πλήρως αντιληπτά στην ελληνική γλώσσα. Ο επιμελητής έχει καταφέρει μέσω της μετάφρασής του να διατηρήσει το ύφος γραφής του εκάστοτε συγγραφέα χωρίς να παρεμβαίνει ο ίδιος υφολογικά. Δεν αναμειγνύεται ο ίδιος καθόλου στη συγγραφική δόμηση των έργων με τις παραπομπές να ανήκουν στα πρωτότυπα κείμενα.
Πέρα από τη συλλογή κειμένων ο επιμελητής παρέχει στο επίμετρο του βιβλίου βιογραφικές πληροφορίες για όλους τους συγγραφείς των οποίων τα έργα έχει επιλέξει, γεγονός που συμπληρώνει την αξιοπιστία των ερευνητών και που εξυπηρετεί την ανάγνωση, σε περίπτωση που ο αναγνώστης επιθυμεί να αναζητήσει περισσότερες πληροφορίες για το έργο τους.
Οι συγγραφείς προέρχονται από τους κλάδους της ιατρικής, της ψυχολογίας και της νευροεπιστήμης. Κοινός παρονομαστής των περισσότερων είναι το πολυδιάστατο έργο τους που αγγίζει και πρακτικές εκτός της επιστήμης του κάτι που πιθανότατα υπήρξε και ο λόγος επιλογής τους από τον επιμελητή του έργου αυτού.
Ο συγγραφέας στοχεύει στον έμμεσο σχολιασμό διαφόρων ζητημάτων που αφορούν την εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης και πράξης και της σκέψης της ανθρωπότητας. Αναδεικνύονται ζητήματα που αφορούν τόσο το άτομο όσο και την ανθρωπότητα ως σύνολο απέναντι στη θεσμοθετημένη γνώση και στην αντίληψη της ιδέας της επιστήμης.
Χωρίζοντας το έργο του σε θεματικές ενότητες ο επιμελητής του βιβλίου ακολουθεί μια πορεία σκέψης αρκετά κατανοητή. Επιτρέπει στον αναγνώστη να βγάλει τα συμπεράσματά του για ένα θέμα και να προχωρήσει στο επόμενο, ώσπου τελικά να αποκτήσει μια συνολική εικόνα του τί εστί βιοφιλοσοφία. Ωστόσο, η δομή της ακολουθίας των κεφαλαίων έχει πραγματοποιηθεί με τέτοιο τρόπο που δεν γίνεται κατανοητός εξ αρχής. Συγκεκριμένα, το τελευταίο κεφάλαιο θα μπορούσε κάλλιστα να φέρει θέση εισαγωγικού κεφαλαίου.
Ακολουθεί μια μικρή ανασκόπηση των θεματικών του βιβλίου. Το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια.
Η πρώτη θεματική αποτελείται από κείμενα που σχετίζονται με την επιστήμη, στα πλαίσια της θεωρίας του σκεπτικισμού, της βιολογίας, του υπαρξισμού, της ιστορίας και της θρησκείας. Αν και οι συγκεκριμένες ενότητες φαίνονται ασύνδετες μεταξύ τους, συμβάλλουν στην σφαιρική εκτίμηση της ιδέας της επιστήμης και του πως αυτή γίνεται αντιληπτή μέσω διαφόρων αντιλήψεων. Οι συγγραφείς που έχουν επιλεχθεί γι’ αυτό το κεφάλαιο πραγματοποιούν οι ίδιοι μια συζήτηση με πυρήνα την επιστημονική σκέψη και την αμφισβήτησή της. Το κείμενο του Henry Fairfield Osborn Η Κληρονομιά των Ελλήνων φαίνεται κάπως άστοχο, καθώς δεν συνάδει με τίποτα περισσότερο παρά με την ίδια την ελληνική ιστορία της επιστήμης. Αυτό δεν συνεπάγεται ότι το κείμενο δεν είναι αξιόλογο αλλά ότι η χρήση του δεν είναι απαραίτητη. Μόνο εφόσον προορίζεται για Έλληνες αναγνώστες το κείμενο μπορεί να θεωρηθεί ως καίριο αλλά σίγουρα δεν είναι απαραίτητο για την συνολική θεώρηση του θέματος «επιστήμη».
Το δεύτερο κεφάλαιο ονομάζεται Παιδεία. Στόχος είναι σε αυτή την ενότητα να σχολιαστεί η εκπαίδευση και μάλλον η πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Εδώ τα κείμενα φαίνεται να οδηγούν όλα προς ένα συμπέρασμα αντίδρασης προς την πανεπιστημιακή εξουσία και πίστης στην επιστημονική έρευνα. Η επιλογή αυτών των κειμένων γίνεται συνειδητά για να αναγνωρίσει ο αναγνώστης τα κακώς κείμενα των φορέων μόρφωσης και τις αντιλήψεις των επιστημόνων που τα απαρτίζουν. Σημαντικότατο είναι το κείμενο του Santiago Ramón y Cajal Περί Πανεπιστημιακής Αυτονομίας που αποτελεί μια κατατοπιστική εισαγωγή στη θεματική του κεφαλαίου.
Στο τρίτο κεφάλαιο συναντάμε το θέμα του ανθρωπισμού, την έννοια της ατομικότητας μέσα στη μάζα και αντιστρόφως. Οι απόψεις εδώ φαίνεται να αντικρούονται με το κείμενο του José Ingenieros Το Άτομο – Μετριότητα να ορίζει το άτομο ως μια μετριότητα που λάμπει ανάμεσα σε μετριότητες και το κείμενο του Albert Schweitzer Η Αποκήρυξη της Σκέψης να θεωρεί την αυξανόμενη μάζα της γνώσης ως αίτιο της μετριοπάθειας του ατόμου καθώς χάνει το Εγώ του. Τα κείμενα που ακολουθούν δεν προσφέρουν και τόσο στη συνολική θεώρηση του θέματος αλλά οι δύο πρώτες επιλογές παρά την απόκλισή τους οδηγούν σε ένα κοινό συμπέρασμα που φαίνεται αρκετά γοητευτικό ως προς τη λογική του.
Το τέταρτο κεφάλαιο φέρει τον τίτλο Πολιτισμός και ίσως είναι το πιο ενδιαφέρον. Με μια συλλογή κειμένων που αφορίζουν τον πόλεμο και την εξουσία ο επιμελητής κατορθώνει να σχολιάσει έμμεσα όχι μόνο την προβληματική του πολέμου αλλά και την προβληματική εκπαιδευτική πρακτική που οδηγεί σε επιδοκιμασία της ιδέας του πολέμου. Το κεφάλαιο αυτό περιέχοντας το κείμενο του Charles Richet Παιδία σε Ειρηνικές Αρχές και η Επιστήμη ως Παραδοχή και την ανταλλαγή επιστολών του Albert Einstein με τον Sigmund Freud παρουσιάζει τον καθοριστικό ρόλο της εκπαίδευσης στο ζήτημα του πολέμου. Από την άλλη το κείμενο του Linus Pauling Η Πλάνη της λεγόμενης Πολιτικής Άμυνας υποδεικνύει τα πιθανά σενάρια σε περίπτωση ενός μεγάλου μεγέθους πολέμου. Η σύζευξη αυτή κειμένων που σχετίζονται τόσο με τη θεμελίωση του ιδεώδους της ειρήνης αλλά και των πιθανών τραγικών συνεπειών ενός πολέμου ολοκληρώνουν την θέση του επιμελητή σχετικά με την έννοια «πολιτισμός» και πώς αυτός διαμορφώνεται.
Το πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο ονομάζεται Νόηση. Η Νόηση αναλύεται περισσότερο με βάση τα βιολογικά της χαρακτηριστικά. Είτε αφορά την έννοια της ιδιοφυίας, είτε τη φιλοσοφία του ζειν. Ακόμη, σημαντική είναι η αναφορά στα όρια της νόησης που διαθέτει η ανθρωπότητα. Το κεφάλαιο αυτό συμπληρώνει την έννοια της βιοφιλοσοφίας, καθώς συνδυάζει την ως τώρα θεωρητική προσέγγιση του έργου από την πλευρά της βιολογίας. Παρ’ όλα αυτά το γεγονός αυτό δεν επαρκεί για να θεωρήσουμε αυτό το κεφάλαιο απαραίτητο για την συγκεκριμένη εισήγηση. Η θεματική του είναι τέτοια που κάλλιστα θα μπορούσε να εισάγει το όλο έργο ώστε ο αναγνώστης να μπορούσε να ξεκινήσει την ανάγνωσή του με τη θεωρητική πραγμάτωση κειμένων που αφορούν τη νόηση στα πλαίσια θετικών επιστημών.
Το βιβλίο αυτό λοιπόν, αναλύει πολυδιάστατα την έννοια «επιστήμη». Η ιδέα της γνώσης και της βαρύτητάς της στην κοινωνία είναι βασικός πυρήνας του συνολικού έργου. Ο επιμελητής επιτυγχάνει με την διαδοχική τοποθέτηση των κειμένων αυτών να οδηγήσει τον αναγνώστη από την ιδέα της επιστήμης στην αναγκαιότητα της θεσμοθετημένης γνώσης, μέχρι την ηθική συνέπεια που απαιτεί ως θεσμός. Η δομή αυτή που ξεκινά από την ουδετερότητα της επιστήμης και φθάνει ως και την υποκειμενικότητα του ατόμου αλλά και της μάζας ενισχύει ακόμη περισσότερο τη δομική αλληλουχία του συνολικού έργου.
Ωστόσο, όπως προαναφέραμε το τελευταίο κεφάλαιο θα μπορούσε να έχει τη θέση εισαγωγικού κεφαλαίου καθώς δεν προσφέρει ιδιαίτερα στην αλληλουχία των προηγούμενων, εξαιρουμένων των περιπτώσεων στις οποίες το βιβλίο διαβάζεται αποσπασματικά.
Επίσης, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τη θέση του συγγραφέα με την επιλογή αυτών των δοκιμίων ως κριτική απέναντι σε διάφορους τομείς της επιστήμης ή μάλλον της προσέγγισής τους.