William B. Irvine: Οδηγός για την καλή ζωή. Η αρχαία τέχνη της Στωικής χαράς [A Guide to the Good Life: The Ancient Art of Stoic Joy. Oxford: Oxford University Press, 2008]. Μετάφραση: Αντωνία Γουναροπούλου. Επιμέλεια: Βασίλης Δουβίτσας. Αθήνα: Ίκαρος, 2020, 416 σελίδες, 17,70 ευρώ.
Κρίνει ο Παναγιώτης Πουλακίδας (Πανεπιστήμιο Πατρών)
panpoulakidas@gmail.com
Το βιβλίο του Γουίλιαμ Ιρβάιν Οδηγός για την καλή ζωή. Η αρχαία τέχνη της Στωικής χαράς αποτελεί μία εισαγωγή στη στωική φιλοσοφία, η οποία απευθύνεται τόσο στους αναγνώστες που δεν είναι εξοικειωμένοι με την φιλοσοφία όσο και σε εκείνους οι οποίοι παρόλο που έχουν ασχοληθεί με τη φιλοσοφία, δεν έχουν μελετήσει το Στωικισμό και έτσι η γνώση τους για τους Στωικούς είναι είτε περιορισμένη είτε έως κάποιο βαθμό εσφαλμένη, λόγω των παρερμηνειών που μπορεί να εντοπίσει κανείς ιστορικά αναφορικά με τη στωική φιλοσοφία. [1] Ο Ιρβάιν αναγνωρίζει πως μέχρι πρόσφατα και ο ίδιος εντασσόταν σ’ αυτή την κατηγορία. Όπως σημειώνει:
«Μέχρι πρόσφατα η άγνοια μου για τον στωικισμό ήταν τραγική – κι ας μελετώ φιλοσοφία σε όλη την ενήλικη ζωή μου. Οι καθηγητές μου στο πανεπιστήμιο και στις μεταπτυχιακές μου σπουδές δεν μου ζήτησαν ποτέ να διαβάσω τους Στωικούς, και όσο ενθουσιώδης αναγνώστης κι αν είμαι, δεν ένιωσα καμία ανάγκη να τους διαβάσω μόνος μου. […] Φίλοι συγγενείς ακόμα και συνάδελφοι στο πανεπιστήμιο έμοιαζαν να πιστεύουν ότι οι Στωικοί ήταν άτομα που είχαν σκοπό να καταπιέζουν κάθε συναίσθημα και, ως εκ τούτου, ζούσαν μια μίζερη και παθητική ζωή. Κατάλαβα ότι οι Στωικοί ήταν θύματα άδικων αιτιάσεων, τις οποίες υιοθετούσα κι εγώ, μέχρι πολύ πρόσφατα.» (37, 42)
Αξίζει να σημειώσουμε πως ο Ιρβάιν προκειμένου να καταστήσει κατανοητή τη στωική φιλοσοφία στο μέσο αναγνώστη αποφεύγει τη χρήση στωικής ορολογίας, πρακτική που ακολουθεί και η μεταφράστρια (Αντωνία Γουναροπούλου), καθιστώντας την ελληνική μετάφραση του κειμένου φιλική προς τον αναγνώστη.
Στη συνέχεια της βιβλιοκρισίας θα προσπαθήσουμε να αξιολογήσουμε το κείμενο του Ιρβάιν από δύο απόψεις. Από τη μία πλευρά θα μελετήσουμε εάν ο Ιρβάιν καταφέρνει να επιτύχει τους σκοπούς που ο ίδιος θέτει. Από την άλλη πλευρά θα προσπαθήσουμε να εντάξουμε το κείμενο στη γενικότερη δευτερεύουσα βιβλιογραφία για τον Στωικισμό εστιάζοντας σε κάποια ερμηνευτικά προβλήματα που το τελευταίο καλείται ν’ αντιμετωπίσει.
- Η δομή και ο σκοπός του κειμένου
Ο σκοπός του Ιρβάιν είναι διπλός. Από τη μία πλευρά ενδιαφέρεται να καταστήσει σαφή τη στωική φιλοσοφία στους αναγνώστες του, εστιάζοντας κυρίως στη φιλοσοφία των Ρωμαίων Στωικών και πιο συγκεκριμένα στα έργα των Σενέκα, Μουσώνιου Ρούφου, Μάρκου Αυρήλιου και Επίκτητου. Τούτο συμβαίνει καθώς από αυτούς τους φιλοσόφους έχουμε πολλά περισσότερα σωζόμενα κείμενα ενώ αντίθετα όσον αφορά τους Πρώιμους Στωικούς έχουμε στη κατοχή μας μόνο διάσπαρτα αποσπάσματα και αναφορές που εντοπίζονται σε κείμενα μεταγενέστερων Στωικών και μη φιλοσόφων, με όσα προβλήματα αντιμετωπίζουν τέτοιου είδους πηγές. Από την άλλη πλευρά, ο Ιρβάιν ενδιαφέρεται να παρουσιάσει, σε όσους από τους αναγνώστες του την αναζητούν, μία φιλοσοφία ζωής. Μία φιλοσοφία δηλαδή η οποία σχετίζεται πραγματικά με τα καθημερινά προβλήματα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε. Εάν επιλέξει κανείς να εφαρμόσει τις στωικές πρακτικές, ισχυρίζεται ο Ιρβάιν, θα καταφέρει να μειώσει τον αριθμό των αρνητικών συναισθημάτων που βιώνει στην καθημερινότητα του και την ψυχολογική ταραχή που τέτοια συναισθήματα του προκαλούν. Αυτός είναι ένας ακόμα λόγος για τον οποίο ο Ιρβάιν εστιάζει στα έργα των Ρωμαίων Στωικών, οι οποίοι προσπάθησαν να παρουσιάσουν συγκεκριμένες τεχνικές για να επιτύχουν τον παραπάνω στόχο.
Το βιβλίο του Ιρβάιν χωρίζεται σε τέσσερα μέρη. Το πρώτο ασχολείται με την ανάδειξη του Στωικισμού (51-107). Ο Ιρβάιν παρουσιάζει πώς γεννήθηκε η σχολή του Ζήνωνα και αναλύει τις σχέσεις που δημιουργήθηκαν μεταξύ της στωικής σχολής και των υπόλοιπων σχολών της ελληνιστικής εποχής εστιάζοντας τόσο στις επιρροές όσο και στις αντιδικίες που εμφανίστηκαν. Έπειτα μας παρουσιάζει τον Ρωμαϊκό Στωικισμό και το πώς η στωική φιλοσοφία καλλιεργήθηκε στη Ρώμη. Το ενδιαφέρον του εστιάζεται τόσο σε βιογραφικά στοιχεία όσο και στα έργα των τεσσάρων Ρωμαίων φιλοσόφων που μελετά εκτενέστερα.
Ένα κρίσιμο σημείο στο οποίο πρέπει να σταθούμε είναι πως ο Ιρβάιν δεν ασχολείται ούτε με ερμηνευτικά ζητήματα και εσωτερικές διαφωνίες που απασχόλησαν τους Πρώιμους Στωικούς αλλά ούτε με το πως κάποιες θέσεις των Πρώιμων Στωικών μετασχηματίστηκαν από τους Ρωμαίους Στωικούς. Το πρώτο κεφάλαιο του έργου του αποτελεί περισσότερο μία ιστορικού-βιογραφικού τύπου παρουσίαση της ζωής και του έργου των Στωικών φιλοσόφων παρά μία ανάλυση των θέσεων και των ερμηνευτικών ζητημάτων που προέκυψαν ιστορικά.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ο Ιρβάιν παρουσιάζει πέντε διαφορετικές ψυχολογικές τεχνικές που υιοθέτησαν οι Ρωμαίοι Στωικοί προκειμένου να καταφέρει κανείς να διατηρήσει την εσωτερική του γαλήνη. Η πρώτη εξ αυτών είναι η αρνητική αναπαράσταση (107-131). H τεχνική αυτή μας καλεί να αναλογιζόμαστε τα δεινά που μπορεί να προκύψουν, προκειμένου να είμαστε έτοιμοι γι’ αυτά προτού συμβούν. Εάν εφαρμόσουμε αυτή την ψυχολογική τεχνική θα έχουμε τρία οφέλη. Πρώτον, θα είμαστε ήδη προετοιμασμένοι για τα δεινά τα οποία είναι ενδεχόμενο να μας συμβούν (107). Δεύτερον, όπως σημειώνει ο Σενέκας, εάν είμαστε ήδη προετοιμασμένοι για όσα κακά μπορεί να συμβούν τότε μειώνουμε την επίδρασή τους επάνω μας (Σενέκας Προς τη Μαρσία ΙΧ.5 και Περί της πνευματικής γαλήνης ΧΙ.6.). Τρίτον, ακολουθώντας αυτή την ψυχολογική τεχνική μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το φαινόμενο της ηδονικής προσαρμογής (108-111). Το φαινόμενο αυτό έγκειται στο γεγονός πως εμείς οι άνθρωποι πολύ συχνά είμαστε δυστυχισμένοι εξαιτίας της ακόρεστης φύσης μας. Δουλεύουμε σκληρά για να αποκτήσουμε κάποια εξωτερικά αντικείμενα τα οποία εσφαλμένα αξιολογούμε ως αγαθά και όταν πια τα αποκτήσουμε αντί να νιώσουμε ικανοποίηση, χάνουμε το ενδιαφέρον μας και θέτουμε ως στόχο μας την απόκτηση νέων εξωτερικών αντικειμένων. Έτσι, η ψυχή μας βρίσκεται σε μία συνεχή ταραχή και επιθυμία απόκτησης νέων αντικειμένων. Ακολουθώντας την αρνητική αναπαράσταση είναι δυνατό να αντιμετωπίσουμε αυτό το φαινόμενο.
Η δεύτερη τεχνική που παρουσιάζει ο Ιρβάιν ονομάζεται διχοτόμηση του ελέγχου (132-150). Η τεχνική αυτή βασίζεται στη στωική διάκριση μεταξύ πραγματικών αγαθών, που για τους Στωικούς συνίστανται στην κατάκτηση των αρετών, και αδιαφόρων, τα οποία αποτελούν τα εξωτερικά αντικείμενα (Επίκτητος Διατριβές ΙΙΙ.xxiv.17). Σύμφωνα με τους Στωικούς ένα μεγάλο μέρος της ταραχής που βιώνουμε οι άνθρωποι πηγάζει από το γεγονός πως αποδίδουμε αξία στα εξωτερικά αντικείμενα θέτοντας ως σκοπό την απόκτησή τους ή ακόμα χειρότερα θεωρώντας ότι αυτά συνθέτουν το περιεχόμενο της ευδαιμονίας μας. Αυτά τα αντικείμενα όμως αφ’ ενός δεν αποτελούν πραγματικά αγαθά που μπορούν να μας καταστήσουν ευδαίμονες και αφ’ ετέρου η απόκτησή τους δεν εξαρτάται από εμάς. Η κατανόηση της διάκρισης μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών αντικειμένων, αντικείμενων δηλαδή που εξαρτώνται ή όχι από τη βούλησή μας αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση προκειμένου να καταφέρει κανείς να αποκτήσει ψυχική γαλήνη (Stoicorum Veterum Fragmenta [SVF] 3.75).
Η τρίτη ψυχολογική τεχνική σχετίζεται με τον τρόπο που οι Στωικοί κατανοούν τη μοίρα (151-160). Ο Στωικός Σοφός αποτελεί από τη μία πλευρά ένα ενεργό υποκείμενο τόσο σε κοινωνικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο το οποίο προσπαθεί να επιφέρει θετικές αλλαγές στους υπόλοιπους ανθρώπους. Οι Στωικοί, σε αντίθεση με τους Κυνικούς, επιμένουν σε αυτή τη στάση του Σοφού απέναντι στους άλλους και στην ενεργή συμμετοχή του στα κοινά (66-70). Από την άλλη πλευρά όμως μία από τις κεντρικές στωικές θέσεις αποτελεί η ιδέα πως οι πράξεις μας μπορούν να επιφέρουν αλλαγές μόνο στο μέλλον. Αντίθετα το παρόν και το παρελθόν δεν μπορούν με κανέναν απολύτως τρόπο ν’ αλλάξουν. Η στάση των Στωικών απέναντι στο παρελθόν και το παρόν είναι μοιρολατρική. Ένας ακόμα λόγος για τον οποίο ταράζονται οι άνθρωποι είναι το γεγονός πως αποδίδουν αξία σε όσα έχουν συμβεί και σε όσα συμβαίνουν τώρα χωρίς να αναγνωρίζουν το γεγονός πως δεν υπάρχει τίποτα που να μπορούν να κάνουν προκειμένου να τα αλλάξουν. Όλες μας οι πράξεις μπορούν να επιφέρουν κάποια αλλαγή στο μέλλον αλλά ποτέ να αλλάξουν το παρόν ή το παρελθόν.
Η τέταρτη τεχνική ονομάζεται αυταπάρνηση και σχετίζεται στενά με την αρνητική αναπαράσταση (161-170). Η πρόταση των Στωικών έγκειται στην ιδέα πως αντί απλώς να είμαστε έτοιμοι, σε θεωρητικό επίπεδο, για κάποιο κακό που μπορεί να συμβεί, πρέπει να θέτουμε τον εαυτό μας σε δοκιμασίες προκειμένου να είμαστε πραγματικά έτοιμοι. Η αυταπάρνηση αποτελεί μία τεχνική σύμφωνα με την οποία θέτουμε τον εαυτό μας σε μία ταλαιπωρία οικειοθελώς προκειμένου να είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε αυτή την ταλαιπωρία σε περίπτωση που κάποια στιγμή εμφανιστεί στη ζωή μας (Σενέκας Επιστολές στον Λουκίλιο, XVII. 5-6 και Μουσώνιος Διαλέξεις 19.2-3, 6.4).
Η πέμπτη και τελευταία ψυχολογική τεχνική που παρουσιάζει ο Ιρβάιν είναι αυτή του διαλογισμού (171-178). Οι Στωικοί προτείνουν στους μαθητές τους να διαλογίζονται κάθε βράδυ και να θέτουν ερωτήματα στον εαυτό τους προκειμένου να αξιολογήσουν με ειλικρίνεια οι ίδιοι τον ηθικό τους χαρακτήρα. Αυτή η θεραπευτική τεχνική φαίνεται να κάνει για πρώτη φορά την εμφάνιση της στην ιστορία της φιλοσοφίας στη διδασκαλία των Πυθαγορείων. Πιο συγκεκριμένα, οι Πυθαγόρειοι πρότειναν συγκεκριμένες ασκήσεις αυτο-βελτίωσης οι οποίες σχετίζονταν με μία σειρά ερωτήσεων που έπρεπε ο εκάστοτε μαθητής να θέτει στο τέλος κάθε ημέρας στον εαυτό του και να απαντά ειλικρινά. Οι ερωτήσεις αυτές ήταν της μορφής: «Τι κατάφερα να επιτύχω σήμερα;», «Με ποια πράξη μου αδίκησα;», «Ποιο καθήκον μου παραμέλησα;» και ίσως αποτέλεσαν την έμπνευση παρόμοιων πρακτικών που προτείνει ο Σενέκας στο έργο του De vita beata (Για μία ευτυχισμένη ζωή). [3]
Στο τρίτο μέρος του έργου του ο Ιρβάιν παρουσιάζει μία σειρά από καθημερινά πρακτικά ζητήματα που ταράζουν τους ανθρώπους και τους τρόπους με τους οποίους τα αντιμετωπίζει η στωική φιλοσοφία. Τα προβλήματα αυτά αφορούν τόσο τη σχέση μας με τους άλλους ανθρώπους σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο (181-210) όσο και τη σχέση μας με τα εξωτερικά αντικείμενα (πλούτος, φήμη) (226-245). Επιπλέον, εξετάζει τη στωική στάση απέναντι στο πώς πρέπει να αντιμετωπίσουμε συγκεκριμένα συναισθήματα όπως η οργή (211-217) και το πένθος (218-225) αλλά και συγκεκριμένα γεγονότα της ζωής μας τα οποία δεν μπορούμε να ελέγξουμε όπως η εξορία (246-251), τα γηρατειά (251-261) και ο θάνατος (62-267). Σε αυτό το μέρος του βιβλίου ο Ιρβάιν προσπαθεί να μυήσει τους αναγνώστες του στη στωική φιλοσοφία και θεραπευτική μέθοδο εξηγώντας τον τρόπο με τον οποίο η εφαρμογή της θα βοηθήσει καθέναν από εμάς να αντιμετωπίσουμε την καθημερινότητα μας.
- Ερμηνευτικά προβλήματα
Στο τέταρτο και τελευταίο μέρος του βιβλίου ο Ιρβάιν παρουσιάζει τη δική του ερμηνεία της στωικής φιλοσοφίας. Όπως αναφέρει:
«Συνεπώς, η τελική μου εκδοχή, παρόλο που έχει προκύψει από τα έργα τους, διαφέρει από τη διδασκαλία οποιουδήποτε συγκεκριμένου Στωικού φιλοσόφου. Επίσης, είναι πιθανό η εκδοχή του στωικισμού που ανέπτυξα να διαφέρει πολλαπλώς από τη φιλοσοφία που θα μάθαινε να εφαρμόζει κανείς σε κάποια αρχαία Στωική σχολή. Αυτό που έχω προσπαθήσει είναι να αναπτύξω έναν τύπο στωικισμού που θα είναι χρήσιμος για μένα και πιθανότατα για τους ανθρώπους γύρω μου και, για να το πετύχω αυτό, έχω προσαρμόσει τη φιλοσοφία στις συνθήκες της ζωής μας.» (320)
Όπως φαίνεται στο παραπάνω απόσπασμα ο Ιρβάιν προτείνει την ερμηνεία του ως μία νεο-στωική ερμηνεία η οποία επιδιώκει να προσαρμόσει την στωική φιλοσοφία στις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου. Παρόλα αυτά στις επόμενες σελίδες θα εξηγήσουμε τους λόγους για τους οποίους η ερμηνεία που προτείνει βασίζεται σε θέσεις οι οποίες είναι εξαιρετικά αμφίβολο εάν μπορούν να χαρακτηριστούν στωικές. Ας εξηγήσουμε λοιπόν τι μας οδηγεί σε αυτή τη κρίση αναλύοντας πρώτα τις βασικές αρχές της ερμηνείας του Ιρβάιν.
Βασική θέση της ερμηνείας του Ιρβάιν αποτελεί η ιδέα πως μπορούμε να κατανοήσουμε ως τέλος της στωικής φιλοσοφίας την αταραξία και την ψυχική γαλήνη (81-82). Με αυτόν τον τρόπο η στωική φιλοσοφία, σύμφωνα με τον Ιρβάιν, μπορεί να καταστεί πολύ πιο ελκυστική για τους σύγχρονους αναγνώστες οι οποίοι ελάχιστα ενδιαφέρονται για την απόκτηση της αρετής, με την αρχαία έννοια του όρου. [4] Ωστόσο, ο σκοπός της φιλοσοφίας για τους Στωικούς είναι στην πραγματικότητα διαφορετικός. Οι Στωικοί επιμένουν πως σκοπός της φιλοσοφίας είναι να δείξει στους ανθρώπους πως μπορούν να ζουν «σύμφωνα με την φύση» και να καταφέρουν να αποκτήσουν την αρετή (Διογένης Λαέρτιος 7.94 και SVF 3.39). Η αταραξία για την οποία μιλά ο Ιρβάιν δεν αποτελεί αυτοσκοπό αλλά αντίθετα έρχεται ως αποτέλεσμα της απόκτησης της αρετής (Σέξτος Πυρρώνειες Υποτυπώσεις III.169 κ.ε., M XI 22 κ.ε., Διογένης Λαέρτιος VII.103). Ο Στωικός Σοφός αποκτά ψυχική γαλήνη ως συνέπεια του ενάρετου χαρακτήρα του, ως αποτέλεσμα δηλαδή του γεγονότος πως γνωρίζει τις αιτιακές σχέσεις που δημιουργούν τα σώματα μεταξύ τους (SVF 3.494). Αυτό συμβαίνει καθώς με αυτόν τον τρόπο ο Σοφός γνωρίζει πως μόνο τα εσωτερικά αντικείμενα αποτελούν πράγματα τα οποία οφείλουν την ύπαρξη τους απόλυτα σε εμάς, είναι τα μόνα τα οποία έχουν πραγματική αξία και είναι δυνατό να μας καταστήσουν ευδαίμονες (Διογένης Λαέρτιος 7.101-103). Τα εξωτερικά αντικείμενα, αντίθετα, αφ’ενός δεν οφείλουν την ύπαρξή τους σε εμάς (SVF 3.191) και αφ’ετέρου δεν έχουν απόλυτη αξία αλλά η αξία τους εξαρτάται από το πώς τα χρησιμοποιούμε (SVF 3.104). Εάν κάποιος κατακτήσει τη γνώση αυτή, τότε θα μπορεί να μένει ανεπηρέαστος από τα εξωτερικά γεγονότα και τα δεινά που μπορεί να φέρει η μοίρα στη ζωή του (SVF III.438). Έτσι ο Σοφός αποκτά βαθιά ψυχική ηρεμία (αταραξία) ως αποτέλεσμα της αρετής που αποτελεί μια σταθερή (μη μεταβαλλόμενη) κατάσταση της ψυχής του (SVF 3.104: διάθεσις).
Υπάρχει ένας επιπλέον λόγος ο οποίος καθιστά την ερμηνεία που προτείνει ο Ιρβάιν προβληματική. Ένας από τους σημαντικότερους φιλοσοφικούς αντιπάλους των Στωικών ήταν οι Επικούρειοι. Τόσο οι Στωικοί όσο και οι Επικούρειοι διακήρυτταν πως όποιος επιλέξει να ακολουθήσει τη φιλοσοφία τους θα αποκτήσει βαθιά ψυχική γαλήνη. Υπάρχει όμως μία κεντρική διαφορά στη φιλοσοφική θεώρηση των δύο σχολών. Από τη μία πλευρά, οι Στωικοί υποστηρίζουν πως η απόκτηση της αρετής αποτελεί το τέλος της ανθρώπινης ύπαρξης και η αταραξία έρχεται ως συνέπεια αυτής της απόκτησης. Από την άλλη πλευρά, οι Επικούρειοι υποστηρίζουν πως το τέλος της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η κατάκτηση της αταραξίας και η αρετή αποτελεί απλώς ένα μέσο προς την κατάκτηση της τελευταίας (Επίκουρος Επιστολή προς Μενοικέα 127-132). Εάν αποδεχθούμε όμως την ερμηνεία του Ιρβάιν τότε αυτή η διαφωνία εξαφανίζεται. Πράγματι, τίποτα δεν φαίνεται να εμποδίζει έναν Επικούρειο να αποδεχθεί την φιλοσοφία ζωής που προτείνει ο Ιρβάιν ως στωική στο βιβλίο του.
Η δεύτερη θέση στην οποία βασίζεται η ερμηνεία του Ιρβάιν έγκειται στην απόρριψη της οντολογίας των Στωικών. Οι Στωικοί παρουσιάζουν μία συγκεκριμένη κατανόηση της φύσης και της σχέσης που πρέπει ο άνθρωπος να έχει με αυτή. Η Φύση-Θεός έχει δημιουργήσει τον άνθρωπο με συγκεκριμένο τρόπο, δίνοντάς του συγκεκριμένες ικανότητες, όπως ο λόγος, τις οποίες ο τελευταίος μπορεί να αναπτύξει και χρησιμοποιήσει τόσο σωστά όσο και λάθος (SVF 3.178). Ο Ιρβάιν ισχυρίζεται πως η στωική κατανόηση του κόσμου και της φύσης και οι αναφορές σε θεούς και Μοίρες θα αποθαρρύνει αρκετούς σύγχρονους αναγνώστες από το να ακολουθήσουν τη στωική φιλοσοφία (303-304). Η πρότασή του έγκειται στην ιδέα πως μπορούμε να αντικαταστήσουμε τη στωική οντολογία με τη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης των ειδών. Έτσι, ο άνθρωπος έχει τις συγκεκριμένες ικανότητες που τον χαρακτηρίζουν ακριβώς επειδή η εξελικτική ιστορία των προγόνων μας οδήγησε στο να συντηρηθούν οι ικανότητες εκείνες και τα χαρακτηριστικά που έδιναν κάποιο εξελικτικό πλεονέκτημα το οποίο μεταδόθηκε και επικράτησε στις επόμενες γενεές του φυσικού μας είδους (307-309).
Και οι δύο παραπάνω θέσεις του Ιρβάιν αποτελούν αποτέλεσμα της πρόθεσής του να αποκόψει τη στωική ηθική από τη στωική οντολογία, θεολογία και τελεολογία. Κάτι τέτοιο όμως καθιστά την ερμηνεία του μάλλον ανορθόδοξη για τους ακόλουθους λόγους. Η θεωρία των Στωικών τόσο για την αρετή όσο και για τα πάθη βασίζεται στο τρόπο με τον οποίο οι Στωικοί αντιλαμβάνονται τον κόσμο και τις αιτιακές σχέσεις που δημιουργούν τα σώματα μεταξύ τους. Η απόλυτη ωφέλεια που προσφέρει η αρετή στον άνθρωπο αποτελεί αποτέλεσμα της αιτιακής σχέσης που συνδέει την αρετή με την ανθρώπινη ψυχή (ηγεμονικόν). Η αναλογία που συνηθίζουν να χρησιμοποιούν οι Στωικοί είναι αυτή της θερμότητας. Όπως δηλαδή είναι ιδιότητα της θερμότητας πάντοτε να θερμαίνει και ποτέ να ψύχει έτσι είναι ιδιότητα της αρετής πάντοτε να ωφελεί και ποτέ να μην βλάπτει τον κάτοχό της (Διογένης Λαέρτιος 7.103). Αντίστοιχα, τα εξωτερικά αντικείμενα είναι δημιουργημένα από τη φύση με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούν συγκεκριμένες αιτιακές σχέσεις με τους ανθρώπους άλλοτε ωφελώντας και άλλοτε βλάπτοντάς τους (SVF 3.124). Η ίδια η αρετή, η οποία θα οδηγήσει τον άνθρωπο στην κατάκτηση της εσωτερικής γαλήνης, αποτελεί μία κατάσταση βαθιάς γνώσης αυτών των αιτιακών σχέσεων και του τρόπου με τον οποίο τα εξωτερικά και εσωτερικά αντικείμενα σχετίζονται με την ανθρώπινη φύση. Ο ίδιος ο Θεός-Φύση έχει δημιουργήσει τους ανθρώπους και τον κόσμο με τέτοιο τρόπο. Η στωική φιλοσοφία είναι βαθιά ολιστική. Συνεπώς, η στωική ηθική είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την οντολογία, τη θεολογία και τον τελεολογικό τρόπο με τον οποίο οι Στωικοί αντιλαμβάνονται τον κόσμο. Γι’ αυτό το λόγο η στωική ηθική δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί ορθά χωρίς μελέτη των υπόλοιπων διαστάσεων της στωικής φιλοσοφίας.
Δε διαφωνούμε βέβαια πως ο Ιρβάιν ενδεχομένως πετυχαίνει το σκοπό που ο ίδιος θέτει. Καταφέρνει δηλαδή να παρουσιάσει μία φιλοσοφία ζωής η οποία είναι ελκυστική για έναν σύγχρονο αναγνώστη και ίσως είναι αποτελεσματική και μπορεί να βοηθήσει το σύγχρονο άνθρωπο με τα προβλήματα της καθημερινότητάς του. Το πρόβλημα είναι πως για τους λόγους που εκθέσαμε παραπάνω είναι αμφίβολο εάν αυτή η φιλοσοφία ζωής συνεχίζει να είναι στωική με έναν ορθόδοξο τουλάχιστον τρόπο.
Υπάρχει ένα ακόμα ερμηνευτικό ζήτημα το οποίο αξίζει να αναφέρουμε. Στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου του ο Ιρβάιν αναφέρεται σε πέντε ψυχολογικές τεχνικές τις οποίες παρουσιάζουν οι Στωικοί και οι οποίες είναι δυνατό να μας βοηθήσουν να αποκτήσουμε εσωτερική γαλήνη. Μία εξ αυτών είναι η διχοτόμηση του ελέγχου. Με τον όρο διχοτόμηση του ελέγχου ο Ιρβαίν αναφέρεται στην ευρύτερη στωική θεωρία που αφορά τη διάκριση μεταξύ αρετής και αδιάφορων αντικειμένων.
Για τους Στωικούς μόνο οι αρετές αποτελούν πραγματικά αγαθά. Είναι τα μόνα πράγματα που έχουν εγγενή αξία και συνεπώς το μόνο πραγματικό περιεχόμενο της ευδαιμονίας μας. Όλα τα υπόλοιπα πράγματα είναι, ηθικά μιλώντας, αδιάφορα και δεν μπορούν να συνεισφέρουν τίποτα στην ευδαιμονία μας. Επιπλέον, για τους Στωικούς μόνο οι δικές μας πεποιθήσεις (επιθυμίες, σκέψεις κτλ.) βρίσκονται εντός του δικού μας ελέγχου. Αντίθετα τα αποτελέσματα των πράξεών μας αποτελούν πράγματα τα οποία δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Αυτό δημιουργεί μία απόλυτη συμμετρία στο στωικό σύστημα. Από τη στιγμή που τα πράγματα τα οποία μπορούν να μας καταστήσουν ευδαίμονες και μόνον αυτά βρίσκονται υπό τον έλεγχό μας τότε βρίσκεται στη δική μας δύναμη και επιλογή το εάν θα επιλέξουμε όντως να είμαστε ενάρετοι ή όχι. Κανένα εξωτερικό γεγονός δεν μπορεί να επηρεάσει αυτή μας την απόφαση.
Ο Ιρβάιν μετατρέπει αυτή την διχοτόμηση σε τριχοτόμηση (132-150). Ισχυρίζεται δηλαδή πως μπορούμε να εντοπίσουμε μία επιπλέον κατηγορία αντικειμένων τα οποία βρίσκονται εν μέρει υπό τον έλεγχό μας. Το παράδειγμα το οποίο χρησιμοποιεί είναι η νίκη μας σε έναν αγώνα τένις. Σ’ έναν αγώνα τένις από τη μία πλευρά η νίκη εξαρτάται από την απόδοσή μας, η οποία βρίσκεται υπό τον έλεγχό μας, από την άλλη πλευρά όμως υπάρχουν επιπλέον εξωτερικοί παράγοντες οι οποίες επηρεάζουν το αποτέλεσμα και οι οποίοι δεν εξαρτώνται από εμάς (όπως η απόδοση του αντιπάλου μας). Αυτό οδηγεί τον Ιρβάιν στην θέση πως η νίκη μας σε έναν αγώνα τένις αποτελεί ένα γεγονός το οποίο εξαρτάται μόνο εν μέρει από εμάς. Συνεπώς οι κατηγορίες αντικειμένων που εντοπίζονται στο στωικό σύστημα είναι τρεις:
- Αυτά που εξαρτώνται πλήρως από εμάς,
- Αυτά που δεν εξαρτώνται καθόλου από εμάς,
- Αυτά που εξαρτώνται εν μέρει από εμάς.
Το πρώτο σημείο στο οποίο πρέπει να σταθούμε είναι πως κανένα απόσπασμα δεν επιβεβαιώνει αυτή την τριχοτόμηση. Σε όσα αποσπάσματα έχουμε στη διάθεσή μας εμφανίζεται πάντοτε η διάκριση μεταξύ αρετών-κακιών και αδιαφόρων (Διογένης Λαέρτιος 7.101-3, 104-5, SVF 3.124, 128, 191, 1.361). Οι αρετές βρίσκονται πλήρως υπό τον έλεγχό μας ενώ τα αδιάφορα βρίσκονται πλήρως εκτός του ελέγχου μας. Το παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο Ιρβάιν με την νίκη στον αγώνα τένις μπορεί να αναλυθεί ήδη με την χρήση των δύο αυτών κατηγοριών. Η δική μας απόδοση και το πώς θα παίξουμε στον αγώνα αποτελεί ένα γεγονός το οποίο βρίσκεται πλήρως υπό τον έλεγχό μας ενώ το αποτέλεσμα, το εάν όντως θα νικήσουμε δηλαδή ή όχι, αποτελεί ένα εξωτερικό γεγονός το οποίο δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Η διασφάλιση της εσωτερικής γαλήνης, η οποία είναι το ζητούμενο για τον Ιρβάιν, μπορεί να συμβεί εάν το υποκείμενο υιοθετήσει στη ζωή του αυτή τη διάκριση και κατανοήσει πως το μόνο που μπορεί να κάνει για να νικήσει έναν αγώνα είναι να αποδώσει όσο καλύτερα μπορεί. Αυτό είναι το μόνο που έχει πραγματικά αξία. Εάν συγκαταθέσει σ’ αυτή την πεποίθηση το υποκείμενο θα παραμείνει γαλήνιο ακόμα κι εάν χάσει στον αγώνα δεδομένου ότι έπαιξε όσο καλύτερα μπορούσε. Συνεπώς, δεν είναι καθόλου σαφές ποιο ακριβώς είναι το όφελος που αποκομίζει κανείς εάν δεχθεί τη μετατροπή της διχοτόμησης του ελέγχου σε τριχοτόμηση, όπως πράττει ο Ιρβάιν.
Συμπερασματικά, το κείμενο του Ιρβάιν αποτελεί μία εισαγωγή στη στωική φιλοσοφία η οποία προσπαθεί να καταστήσει ελκυστική αλλά και πρακτικά ωφέλιμη και αξιοποιήσιμη την τελευταία στον σύγχρονο αναγνώστη. Ωστόσο, στο βωμό αυτής του της προσπάθειας ο Ιρβάιν θυσιάζει αρκετά συστατικά στοιχεία της στωικής φιλοσοφίας τα οποία είτε αποκλείει εντελώς από την παρουσίασή του (θεολογία-τελεολογία) είτε μετασχηματίζει προκειμένου να συμβαδίζουν μ’ αυτή τη σύγχρονη εκδοχή που ενδιαφέρεται να παρουσιάσει (οντολογία).
Σημειώσεις
[1] Βλ. Κ. Ιεροδιακόνου: «Παρακμή και αναβίωση του Στωικισμού», στο: Δευκαλίων 15, 1, 1997, σ. 7-29.
[2] Βλ. J. C. Thom: The Pythagorean Golden Verses: With Introduction and Commentary. Leyden: Brill, 1995, σ. 163-167.
[3] Βλ. D. Robertson: «Review of Irvine’s A Guide to the Good Life: The Ancient Art of Stoic Joy» στο https://donaldrobertson.name (2009).
[4] Βλ. J. Warren: «Review to W. B. Irvine (2009) A Guide to the Good Life: The Ancient Art of Stoic Joy», στο: Polis 26, 2009, σ. 176–179.